گزارش رئیس استیناف مشهد درباره واقعه مسجد گوهرشاد

خلاصه دو فقره راپرت کتبی [عبدالعلی] لطفی رئیس استیناف مشهد

۱- مطابق تحقیقات، ریشه فساد اجتماع مسجد [گوهرشاد] از ناحیه جنرال قونسولگری انگلیس مقیم مشهد بوده است. دلایل آن هم اینست:

۱- در موقع شلیک، پسر رجب‌نام تبعه افغان مقتول می‌شود. کسان مقتول به رضاخان هروی عضو مشاور حقوقی قونسولگری افغانستان اطلاع می‌دهند. مشارالیه آنها را از رفتن به مسجد منع می‌کند و می‌گوید چون ممکن است این هیاهو در اثر تحریکات خارجی باشد شما که تبعه خارجه هستید خوب نیست بروید. بعد دو نفر کسان مقتول با هم می‌گویند ما هم از [شیخ محمدتقی] بهلول شنیده بودیم که می‌گفت برای انجام مأموریت به مشهد آمدم. ۲- پدر و مادر مقتول که دو مرتبه نزد رضاخان هروی رفتند، آنها را ساکت و قانع کرد که تجدید اظهاری نکنند. ۳- پدر مقتول با اینکه یک کاسبی است که روزی دو قران بیشتر عایدی ندارد معهذا در آن موقع با درشکه ایاب و ذهاب می‌نمود. ۴- مولابخش عضو دفتر جنرال قونسولگری انگلیس در شب اجتماع مسجد ساعت ۱۰ چند نفر از بربری‌ها* را در نزدیک مسجد خیابان فلکه ملاقات [و] پس از مذاکرات بربری‌ها به مسجد می‌روند. ۵- امجدالملک‌نام عضو دفتر جنرال قونسول انگلیس در ضمن ملاقات به رضاخان هروی می‌گوید یک نفر از تبعه شما کشته شده، چرا تعقیب نمی‌کند؟ مشارالیه جواب گفته به طهران اطلاع دادیم، به علاوه می‌خواستند نروند که کشته نشوند؛ باز همان امجدالملک به هروی می‌گوید جمعیت زیادی از اطراف به مشهد خواهند آمد. دفعه دیگر بعد از خاتمه قضیه مسجد، امجدالملک به هروی می‌گوید بهلول فرار کرده، یا به هندوستان می‌رود یا به بین‌النهرین[=عراق]. اخیراً امجد در ضمن ملاقات با هروی می‌گوید می‌خواستم برای استخلاص سید کرمی که اهل هندوستان است و فعلاً در نظمیه توقیف است اقدام بکنیم؛ برای اینکه مبادا بگویند ما دخالت داشتیم اقدام نکردیم. ۶- از بیانات اهل خانه سیدعبدالعلی‌نام تبعه افغان که گویا فعلاً در محبس نظمیه توقیف است معلوم می‌شود که بربری‌های تبعه انگلیس به وسیله سیدعلی‌حسن‌نام به مسجد رفته‌اند و ارتباط سیدعلی‌نام با بربری‌ها این است که همیشه گندم خود را برای فروش به سیدعلی می‌دادند. ۷- در موقع اجتماع در مسجد از مجرای موثق شنیده شد که بعضی از اشخاص به دهات اطراف مشهد می‌رفته و بربری‌ها را به این عبارت «ایّهاالنّاس جنگ و جهاد است، بروید مسجد» تحریک می‌کردند. به علاوه شنیده شد فراش‌های قونسولگری انگلیس وجوهی به خانه‌های اتباع خود می‌بردند و آنها را تحریک می‌کردند که به دهات اطراف بروند و بگویند آستانه را گلوله‌باران کردند.

۲- مطابق اطلاعات واصله بهلول به هرات رفته، والی هرات او را به دارالحکومه برده و با احترامات از او پذیرایی می‌کند. چون رضاخان هروی مشاور حقوقی قونسولگری افغان جوان راستگویی است، به توسط یکی از بستگان او مشارالیه را وادار کردم اطلاعات راجع به بهلول را در هرات به فدوی برساند. این اطلاع راجع به بهلول را رضاخان داده است. به موجب اطلاعات اخیری که به وسیله یک نفر مسافر از هرات به دست آمده و ظاهراً دروغ نگفته است، بهلول فعلاً در بلدیه هرات تحت نظر والی آنجا [با وضع] محترمانه است و کسی را ملاقات نمی‌کند. و می‌گویند باید او را به کابل بفرستند، چون در مشهد معروف شده که بهلول در هرات به منبر رفته بر علیه دولت ایران اظهاراتی کرده؛ این خبر صحت ندارد. قونسولگری انگلیس مقیم مشهد هنوز دست از تحریکات برنداشته است. مولابخش عضو دفتر قونسولگری انگلیس دو روز قبل از عرض این راپرت به مجلس جشن قونسولگری افغان رفته از [وضعیت] بهلول سؤالاتی می‌کرده که آیا از افغانستان به هندوستان خواهد رفت؟ [و] دولت ایران بعضی اتباع افغان را تبعید کرده، باز هم تبعید خواهد کرد؛ چرا [این موضوع را] تعقیب نمی‌کند؟ به مشارالیه جواب داده‌اند که ما بیش از این تکلیفی نداریم و بهلول هم در هرات تحت نظر است. قونسولگری روس روز جشن در قونسولگری افغانستان اظهار کرد «تبعه شما که کاری نکردند»، بعد قونسول انگلیس در روز جشن مزبور رفته با قونسول افغان وارد مذاکره شده که اتباع شما را دولت ایران تبعید کرده، چرا اقدامی نکرده‌اید؟ سفیر افغانستان مقیم طهران راجع به بهلول از والی هرات سؤالاتی کرده و خودش هم ممکن است به هرات برود. تشکیلات جدید آستانه قریب به اتمام است. فدوی با [آیت‌الله میرزا محمد] آقازاده به واسطه پیش‌آمد اخیر مسجد گرم گرفته‌ام، یکی اینکه مبادا افکار او را هم تغییر بدهند و دیگر اینکه برای اجرای نیات دولت وجود او را در مشهد لازم می‌داند. اگر این رویه مناسب نیست از دفتر مخصوص شاهنشاهی به فدوی اعلام دارند. ضمناً برای جلوگیری از پاره‌ای مفاسد به تمام رؤسای عدلیه شهرهای جزء ایالت خراسان دستور دادم که مواظب بوده و تحقیقات کنند که اگر روحانیون محل راجع به قضیه مسجد اقداماتی داشته‌اند و اجانب در آن نقاط تحریکاتی می‌نمودند، اطلاع بدهند. از رئیس عدلیه تربت حیدریه راپرتی رسیده بود، ولی چون ناقص بود عودت دادم که تکمیل کرده بفرستد.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

* بَربَری‌ها، نام گروهی از هزاره‌های مهاجر افغانستان ساکن در نواحی شرقی ایران می‌باشد. این گروه از هزاره‌ها که در سال‌های میان ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۸ق از ناحیۀ بربرستان یا هزاره‌جات (منطقۀ مرکزی افغانستان) به ایران کوچ کرده‌اند، به جهت انتساب به آن ناحیه، در ایران به بربر و بربری معروف شدند. در ۱۳۱۶ش نام آنها را از بربری به خاوری (منسوب به خاور یا خراسان) تغییر دادند. بربری‌های ساکن ایران بیشتر شیعه‌ مذهبند (دوازده امامی) و به گویش هزاره‌گی از گویش‌های زبان فارسی دری صحبت می‌کنند.