فضل الله زاهدی کیست ؟

نام فضل الله زاهدی با کودتای انگلیسی ـ امریکایی 28 مرداد 1332 در تاریخ سیاسی معاصر ایران عجین شده است. او، 1271 ش. در همدان متولد شد. پس از تحصیلات متوسطه و در آستانه جنگ اول جهانی به نیروهای قزاق پیوست و فنون نظامی را زیر نظر افسران روسی فراگرفت‌. وی در زمره افسران تیپ همدان بود که برای سرکوب نهضت جنگل عازم شمال کشور شد و در کودتای 1299 رضاخان به وی پیوست‌. او در دوره رضاخان صاحب مشاغل مهمی شده و مأموریتهای بسیاری انجام داد.

زاهدی در 1300 فرماندهی محاکم نظامی را برعهده داشت‌، در 1301 نیز در پی شکست اسماعیل سمیتقو، از رضاخان مدال گرفت. در 1302 فرماندهی قشون فارس را برعهده گرفت و مأمور حل غائله شیخ خزعل شد. او پس از حل این غائله و باحکم رضاخان فرماندار خوزستان شد. در سال‌های 1305 و 1306 فرماندهی لشکر شمال را برعهده گرفت و در اردیبهشت 1308 به فرماندهی ژاندارمری (امنیه‌) رسید. او برای سرکوب عشایر فارس به شیراز رفت، ولی مدتی بعد، پس از فرار یک زندانی سرشناس، مورد سوءظن رضاخان قرار گرفت و در خرداد 1308 به تهران فراخوانده شد. پس از مدتی به همراه صمصام الدوله ـ والی فارس ـ و نصرت الدوله فیروز بازداشت و تنزل درجه یافت، امّا کمی بعد بخشوده و آزاد شد.

پس از اشغال ایران توسط متفقین‌، زاهدی به فرماندهی لشکر اصفهان منصوب شد. در این سمت ـ شهریور 1322ـ با اتهام داشتن ارتباطات پنهانی با آلمانی‌ها، توسط انگلیسی‌ها دستگیر و به بازداشتگاه‌های انگلیسی‌ها در فلسطین انتقال داده شد، اما در 1324 تهران بازگردانده شد. با آن که پیشینه زاهدی وابستگی او را به انگلیس نشان می‌دهد امّا در سالهای جنگ دوم جهانی در بازیهای سیاسی روز مدتی در زمره هواداران هیتلر بود. ارتشبد حسین فردوست می‌گوید که این چهره جدید از زاهدی، ترفند انگلیسی‌ها بود تا وی را عنصر ضدانگلیسی معرفی کنند. به همین دلیل او بازداشت شد و در فاصله سالهای 1320 تا 1332 تلاش کرد از خود یک چهره ملی نشان دهد. 1

زاهدی در 1325ش. و دراوج اقدامات عشایر فارس، به ویژه قشقایی‌ها علیه دولت قوام السلطنه، به فرماندهی قوای جنوب وسرپرستی استانداری فارس منصوب شد. او موفق به فرونشاندن اقدامات عشایر شد. زاهدی در 1328 ش. ریاست شهربانی و در 1330 ش. در کابینه حسین علاء به وزارت کشور منصوب شد. و این سمت رادر کابینه محمد مصدق نیز حفظ کرد. در این دوره علاوه بر سمت وزارت کشور، سرپرستی شهربانی را نیز عهده‌دار شد. در اسفند 1331 به اتهام توطئه علیه مصدق بازداشت شد، ولی در اواخر همان ماه آزاد گردید. در 22مرداد 1332 به هنگامی که شاه آماده خروج از ایران بود، به طور محرمانه حکم عزل مصدق و نخست‌وزیری زاهدی را امضا کرد. زاهدی در 28 مرداد، با کودتایی که از حمایت امریکا وانگلیس برخوردار بود، مصدق را برکنار و زمینه بازگشت شاه را از رم فراهم ساخت و نخست‌وزیر کودتا شد. زاهدی در این دوره روزنامه‌های مخالف را توقیف کرد، موجی از بازداشت و سرکوب به راه انداخت‌، نظامیان مغضوب مصدق را آزاد کرد و طرفداران وی را بازداشت نمود. سرلشکر باتمانقلیچ از زندان خارج شد و رییس ستاد ارتش  شد و سرتیپ نعمت الله نصیری نیز پس از آزادی از زندان، به ریاست گارد شاهنشاهی منصوب گردید. در سه روز اول کودتا، 500 نفر از شخصیتهای سیاسی و نظامی وفادار به دولت مصدق بازداشت و تبعید شدند. حزب توده که در دوره مصدق، در بسیاری از ارکان حاکمیت از جمله در ارتش نفوذ کرده بود، سرکوب شد و 14 نفر از افسران این حزب تیرباران شدند.

محاکمه مصدق‌2، اعدام فاطمی‌3، برقراری مجدد رابطه با انگلیس‌ و سرکوب اعتراضات دانشجویان دانشگاه تهران‌4 ، ازجمله رویدادهای مهم دوران کوتاه نخست وزیری زاهدی است.

افزایش اقتدار زاهدی که از حمایت امریکا نیز برخوردار بود، شاه را نگران کرد. در نتیجه، شاه پس از سفری به امریکا ـ اسفند 1333 ـ توانست موافقت آیزنهاورـ رییس جمهور امریکاـ را برای تغییر دولت در ایران جلب کند. از این رو در فروردین 1334 با اشاره شاه، امیر اسدالله علم، زاهدی را برای استعفا تحت فشار گذاشت. زاهدی ابتدا اصرار علم را جدی نگرفت، اما هنگامی که اردشیر زاهدی -پسرش- پیغام سفیر امریکا در تهران مبنی بر ضرورت کناره‌گیری از نخست وزیری را نزد او آورد، تسلیم شد و پس از 20 ماه، در ۱۶ فروردین 1334 از کار کناره ‌گرفت. زاهدی سپس رهسپار ژنو شد و ریاست دفتر نمایندگی دائمی ایران در مقر اروپایی سازمان ملل را برعهده گرفت‌.تا پایان عمر خود دو بار دیگر به تهران آمد یکبار در سال 1336 برای شرکت در مراسم ازدواج پسرش با شهناز پهلوی و بار دیگر در سال 1337 که به وی وعده مناصب دولتی داده شده بود.5 سرانجام وی در 12 شهریور 1342 در ژنو سوئیس درگذشت.

پی نوشتها :

1ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی؛ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی‌؛ ج دوم؛، ص 252 .

2ـ به موجب رأی صادره که 30 آذر انتشار یافت، مصدق به 3سال حبس تادیبی محکوم شد.

3ـ فاطمی روز نهم آبان 1333 در میدان تیر لشکر 2 زرهی اعدام شد.

4ـ این حادثه در 16 آذر 1333، همزمان با مقارن ورود نیکسون ـ معاون رییس جمهور وقت امریکاـ به تهران رخ داد و طی آن سه دانشجو توسط مأموران نظامی به قتل رسیدند.

5ـ فردوست می‌گوید: «زاهدی پس از برکناری تا 1337 در ژنو ماند. سپس پیرو بعضی وعده‌های طرفدارانش برای صعود مجدد در مناصب دولتی به تهران آمد. اما مخالفت شاه با واگذاری اختیارات بیشتر به وی سبب بازگشت مجدد او به ژنو شد.» (ظهور و سقوط، ص 256).