17 آذر 1404
روایتی از روز پرحادثه هفدهم آذر 1357
گفته‌اند عظمت راهپیمایی تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ شاه را به تصمیم خروج رسانده بود و موجب شد که او سه روز قبل از راهپیمایی بزرگ اربعین ایران را ترک کند. اما این مقدمات این راهپیمایی، از هفتم محرم آغاز شد.
فضای سیاسی کشور در نیمه دوم این سال شاهد تحولات شگرفی بود. برگزاری نماز عید فطر در ۱۳ شهریور، حادثه خونین ۱۷ شهریور و گسترش روزافزون اعتراضات و اعتصابات، امیدها را برای سرنگونی نهایی رژیم پهلوی زنده کرده بود. مردم و مبارزان، به ویژه با آغاز ماه محرم از ۱۰ آذرماه، چشم به راه وارد آمدن ضربه نهایی بر حکومت شاه بودند. در این میان، امام خمینی از پاریس، همچنان با رهنمودهای روشنگرانه خود، مسیر مبارزه را هدایت می‌کرد و روحی تازه در کالبد نهضت می‌دمید.
آنتونی پارسونز سفیر انگلیس در تهران، در مورد اولین شب ماه محرم در خاطراتش چنین می‌نویسد: «... درست رأس ساعت ۹ که دولت مقررات حکومت نظامی و منع رفت و آمد را اعلام کرده بود، جمعیت به خیابان‌ها ریختند و مردم در پشت‌بام خانه‌های خود فریاد «الله‌اکبر» سر دادند. نظامیان به مقابله برخاستند و صدای شلیک مسلسل‌ها و تفنگ‌ها و حتی صدای توپ که ظاهراً به وسیله [تانک] شلیک می‌شد، طوفانی به پا کرد. در این ساعت برق شهر هم قطع شده بود و ما در تاریکی در مقابل درب سفارت ایستاده و به صدای گیج‌کننده‌ی شلیک تیر و توپ که با فریادهای الله‌اکبر به هم آمیخته بود، گوش می‌کردیم...» شعارهای ساعت ۹، در شب‌های بعد نیز تکرار شد. دولت، مدارس را تا روز تاسوعا و عاشورا تعطیل کرد ولی موفق به حفظ آرامش نشد.
در چنین روزهای پر التهابی، جمعه ۱۷ آذر ۱۳۵۷ برابر با هفتم محرم ۱۳۹۹ ، تهران آماده راهپیمایی بزرگ تاسوعا و عاشورا می‌شد. برخی علما از جمله آیت‌الله سید محمود طالقانی با انتشار اعلامیه ای از مردم تهران خواسته بودند در راهپیمایی بزرگ روز یکشنبه (تاسوعا) شرکت کنند. اما در همین روز هم در بسیاری از شهرها از جمله تهران تظاهرات پراکنده ادامه داشت و در بهشت زهرا نیز مردم به عزاداری برای شهدای خود می‌پرداختند.
به مرور اعتراضات مردم شدت گرفته بود و در این روز، در تظاهرات مردم اصفهان به دفتر شرکت امریکایی گروفن و دفتر بل هلیکوپتر حمله شد. در این تظاهرات تعدادی در چهارراه وفایی اصفهان شهید شدند که به احترام آنها نام آن محل به چهارراه شهدای هفتم محرم تغییر یافت. مردم تبریز هم در این روز بیست نفر شهید و چهل نفر مجروح تقدیم انقلاب کردند. در اهواز سه پلیس که یکی از آن ها در کشتار عید غدیر این شهر نقش داشت، کشته شدند. شهرهای دیگر نیز با تفاوت‌هایی در التهاب بودند.
حمید کریمی که در تظاهرات اصفهان حضور داشت در مورد وقایعی که این شهر شاهد آن بود می‌نویسد: «روز هفتم محرم [...] هلی کوپترهای حکومت نظامی مرتب بالای سر جمعیت دور می زدند جلوی راهپیمایان، روحانیت اصفهان جمله مرحوم حضرت آیت الله خادمی قرار داشتند جمعیت با شعارهای مرگ بر شاه و درود بر خمینی، مجاهد در مسیر خیابان مسجد سید به طرف چهارراه وفایی به حرکت آمد. [...] همه متوجه شدند که راه توسط ارتشیها مسدود شده و فرماندار نظامی اصفهان (ناجی) مرتباً پشت بلندگو خواستار متفرق شدن مردم، است، اما در جواب او صدای مردم به شعار توپ تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد بلند شد و هماهنگ با دادن شعار پای خود را به زمین میکوبیدند که طنین آن لرزه بر اندام می انداخت. [...] ناجی هنگامی که دید مردم مصمم به ادامه راهپیمایی هستند دستور تیراندازی هوایی و سپس زمینی را صادر کرد. از بالا هلیکوپترها و از زمین نیز عمال مزدور شاه شروع به تیراندازی کردند [...] شعار (برادر ارتشی چرا برادر کشی)، فضای خون رنگ خیابان را پر کرده بود.
کثرت جمعیت که جایی هم برای پناه گرفتن نداشتند [...] در همین گیرودار متوجه شدم که مردم با هجوم خود صفوف ارتشی ها را در هم شکسته‌اند و آن مزدوران که شرایط را نامساعد دیدند با سوار شدن بر ماشینهای خود فرار کردند.»
یونایتدپرس با اشاره به خروج آمریکاییهای مقیم ایران، از گسترش درگیریها و تظاهرات ضددولتی در روزهای تاسوعا و عاشورا خبر داد.
خبرگزاری فرانسه از تل آویو هم خبر داد عده‌ای از کلیمیان [صهیونیست‌های] ایرانی وارد تل آویو شده‌اند؛ شرکت هواپیمایی العال روزانه بیش از چهارصد نفر را از تهران به تل آویو منتقل می‌کند.
مقامات سفارت بریتانیا در تهران تظاهرات روزهای تاسوعا و عاشورا را یک زورآزمایی جدی بین دولت و روحانیون مخالف اعلام کردند.
یونایتدپرس، طی خبری با اشاره به افزایش خروج آمریکاییهای مقیم ایران با نزدیک شدن به روزهای تاسوعا و عاشورا و احتمال گسترش درگیریها و تظاهرات ضددولتی، خبر داد «هواپیماهای نیروی هوایی ایالات متحده آمریکاییهای غیرنظامی در ایران که از تجدید خونریزی طی روزهای سوگواری محرم به وحشت افتاده‌اند، را خارج می‌کند.» استمپل، در خاطرات خود می نویسد: «سه رشته بحث جدی بین سولیوان سفیر آمریکا در ایران وزارت امور خارجه آمریکا و برژینسکی در گرفت که آیا خارج کردن خانواده های امریکایی از ایران موقعیت شاه را تضعیف خواهد کرد سولیوان هنوز با خروج هیچ کس موافق نبود برژینسکی و کاخ سفید در جستجوی راهی بودند که هر چه بتوانند تعداد بیشتری از افراد را خارج کنند. وزارت امور خارجه معتقد بود که هر چه زودتر باید خروج مرحله به مرحله زنان و کودکان آغاز شود خروج داوطلبانه تعدادی بالغ بر ۱۲۰۰ تن از وابستگان آمریکایی ها روز ۸ دسامبر (۵۷/۹/۱۷) آغاز شد و درست قبل از رویارویی روزهای تاسوعا و عاشورا از ایران خارج شدند. از حدود ۵۴ هزار نفر آمریکایی که ماه ژوئیه در ایران آشوب زده بودند، تا پایان دسامبر بیش از ۲۵ هزار نفر خارج شده و تنها تعداد ۲۷ هزار و ۴۴۱ نفر در ایران باقی بودند.»
دزموند هارنی، دیپلمات انگلیسی در مشاهدات آن روز خود از فرودگاه مهرآباد نوشته است: «در سالن خارجی فرودگاه هرج و مرج مطلق حاکم است. یک خبرنگار آمریکا از واژه دانکرک استفاده کرد.» دانکرک بندری در فرانسه است که در سال ۱۹۴۰ میلادی نیروهای انگلیسی با قبول تلفات زیاد، دستپاچه، از آن طریق به خاک کشورشان عقب نشینی کردند.
به مرور اعتراضات به بدنه دولت هم کشیده می‌شد. حتی کارکنان خبرگزاری دولتی پارس با انتشار اعلامیه ای همبستگی خود را با ملت اعلام کرده و گفتند: «کارکنان خبرگزاری پارس در پی صدور اعلامیه ای بار دیگر همبستگی و پشتیبانی خود را از انقلاب پرشکوه ملت ایران و مبارزات حق طلبانه قشرهای مختلف اعلام کردند و برای تحکیم همبستگی با خواستههای بر حق صاحبان اندیشه و رسانههای گروهی از نخستین ساعات روز پنجشنبه شانزدهم آذر تا پایان روز دوشنبه بیستم آذر ماه را تعطیل اعلام کردند.» در این ایام، روزنامه‌ها هم اعتصاب کرده بودند و اعتصاب مطبوعاتی ۶۲ روزه (از ۱۵ آبان تا ۱۶ دی) در این سال، طولانی‌ترین اعتصاب در تاریخ مطبوعات ایران محسوب می‌شود.
جامعه‌ی روحانیت تهران با کمک نیروهای انقلابی تدارک تظاهراتی گسترده در سطح خیابان‌های مهم و مرکزی تهران را برنامه‌ریزی نمود و ضمن دعوت از مردم برای حضور گسترده در تظاهرات روز تاسوعا و عاشورا، هشت نقطه را برای شروع حرکت مردم اعلام کرد. ۱. میدان کندی ۲. میدان گمرک. ۳. میدان ارک ۴. میدان شاه ۵. میدان فوزیه ۶. پیچ شمیران ۷. میدان ونک ۸. چهار راه سید خندان. و اعلام شد که زمان شروع مراسم ساعت ۹ صبح است. آنها از مردم خواستند ضمن رعایت نظم و انضباط، اجازه خرابکاری از طریق آتش سوزی و یورش به خانه‌ها و مغازه‌ها و دزدی را به عمّال رژیم، ندهند.