نگاهی اجمالی به جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینی(س)

با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی بار دیگر مساجد هویت و منزلت خود را نسبت به زمان حاکمیت پهلوی باز یافتند و از آغاز نهضت به عنوان سنگری شکست ناپذیر میعادگاه مومنین و خداجویان قرار گرفتند. نگاهی اجمالی به جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینی(س)

مسجد از نخستین نهادهایی است که درصدر اسلام و به­ هنگام هجرت نبی گرامی اسلام حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) از مکه به­ مدینه شکل گرفت. شکل­گیری مساجد از مصادیق بارز جامعه اسلامی است. نقش آفرینی مساجد در تمامی عرصه ­ها و شئون جامعه اسلامی سبب توسعه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است. با پیروزی انقلاب اسلامی به­ رهبری امام خمینی(س) بار دیگر مساجد هویت و منزلت خود را نسبت به­ ایام و زمان حاکمیت پهلوی باز یافتند و از آغاز نهضت به­ عنوان سنگری شکست ­ناپذیر میعادگاه مومنین و خداجویان قرار گرفتند. در دوران سی ساله پس از انقلاب اسلامی مساجد در فعالیت­های فرهنگی اجتماعی سیاسی و اقتصادی و حتی نظامی از طریق بسیج نیروهای فعال شرکت داشته و نقش پایگاه ارتباطی مردم را عهده­دار گردیدند و بخصوص در ایام و دوران هشت ساله دفاع مقدس مساجد به ­انسجام نیروهایی مردمی پرداخته و بسیاری از امور انقلاب مانند رفراندم، شوراهای محلی، کانون­های بسیج در مساجد شکل گرفت.

رهبر کبیر انقلاب اسلامی بر پایه شناختی که از موقعیت و نقش مساجد دارند، خطاب به ­مسلمانان جهان می­فرمایند: «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیا نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟» (صحیفه امام، ج‏20، ص: 316)

حضرت امام در جهت تبیین ترفند­ها و حیله­های دشمنان و نقش محوری مساجد در خنثی­سازی دسیسه­های آنان در فرازی دیگر از سخنان خویش می­فرمایند: «اینها از مسجد مى‏ترسند. من تکلیفم را باید ادا کنم، به شما بگویم. شما دانشگاهیها، شما دانشجوها، همه‏تان مساجد را بروید پر کنید. سنگر است اینجا. سنگرها را باید پر کرد.» (صحیفه امام، ج‏12، ص: 393)

این دیدگاهها و فرمایشات، مبین اهمیت مساجد به ­عنوان کانون و مرکز مبارزه با دشمنان اسلام و محل خنثی نمودن دسیسه ­ها و حیله­ های استکباری است و اکنون نیز تمام سعی و تلاش دشمنان در خلوت کردن مساجد و دور کردن مردم به­خصوص جوانان از مساجد می­باشد چون مساجد به­ عنوان پایگاه ضد استکباری شناخته شده است.

حضرت امام راحل مساجد را مرکز جنبش­ها و حرکت­های اسلامی معرفی کرده می­فرمایند: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکتهاى اسلامى بوده؛ از مسجد تبلیغات اسلامى شروع مى‏شده است و از مسجد حرکت قواى اسلامى براى سرکوبى کفار و وارد کردن آنها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. همیشه در صدر اسلام مسجد مرکز حرکات و مرکز جنبشها بوده است. شما که از اهالى مسجد و از علماى مساجد هستید، باید پیروى از پیغمبر اسلام و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را براى تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیه و براى قطع ایادى شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار بدهید.» (صحیفه امام، ج‏7، ص: 65)

در اینجا جایگاه و نقش مسجد در ساختار جامعه اسلامی را از منظر آن بزرگ مرد تاریخ مورد بررسی قرار می دهیم:

۱. نقش مسجد در مبارزه با دشمنان اسلام

با بررسی نقش مسجد در مبارزه علیه کفر و الحاد، این نکته بدست می آید که چشمه زلال مبارزه و نهضت علیه باطل در طول تاریخ از مسجد جوشیده است و این مکان الهی بود که توانست به قیام مقدس مردم ایران که به برقراری حکومت اسلامی انجامید، نیرو و توان بخشید و همه این مبارزات و پیروزی ها بر محور سفارشات و رهنمودهای آن پیر فرزانه و بت شکن زمان بود. او بود که بر پایه شناختی که از موقعیت و نقش مسجد داشت، خطاب به مسلمانان جهان می فرماید: «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیا نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟» (صحیفه امام، ج‏20، ص: 316)

۲. نقش و اهمیت اجتماع در مسجد

با توجه به نقش آفرینی عمیق دین در ایجاد تشکل های اجتماعی است که موجب شده تا اسلام در ابتدای نظام دهی سازمان دینی خود، تأسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داده و اجتماع در آن را به نیکوترین وجه ستوده و شدیدترین تأکیدات را در راستای حفظ این سنگرهای توحیدی ابراز داشته است. حضرت امام بر اساس همین شناخت، بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشته و آن را موجب تقویت اسلام و نظام می دانستند.

«مردم در هر روز مجتمع بشوند در مساجد... مساجد باید مجتمع بشود از جوانها. اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدى دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتى که اسلام براى ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسى را حل مى‏کند، چه گرفتاریها را حل مى‏کند، این طور بى‏حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود براى چند نفر پیرزن و پیرمرد.» (صحیفه امام، ج‏13، ص: 325)

و در سخنی دیگر می فرمایند: «مسجد مرکز تبلیغ است. در صدر اسلام از همین مسجدها جیْشها، ارتشها، راه مى‏افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسى اسلام بوده مسجد. هر وقت یک گرفتارى پیدا مى‏شد، صدا مى‏کردند که «الصَّلاةُ بالجَماعَة»، اجتماع مى‏کردند؛ آن گرفتارى را طرح مى‏کردند، این صحبتها را مى‏کردند. مسجد، مرکز اجتماع سیاسى است‏.» (صحیفه امام، ج‏10، ص: 17)

رهبر کبیر انقلاب با تیزبینی که در مسائل سیاسی اوایل انقلاب داشتند، خطر جدایی مردم و انقلاب را از مساجد حس می کردند و مراقب بودند تا ارتباط مردم با مسجد قطع نگردد، اسناد تاریخی نشانگر آن است که ارتباط مردم با مساجد، نقش بسیار مؤثری در پیروزی انقلاب اسلامی داشته است و تداوم آن نیز بستگی به همین ارتباط دارد. از جمله مواردی که نشان دهنده اهمیت فوق العاده حضور مردم در مساجد را از دیدگاه حضرت امام نشان می دهد، پیامی که اعلام کردند که تمامی اسلحه هایی که در اوج تظاهرات و درگیریها به دست مردم افتاده است، به مساجد تحویل داده شود. این پیام که با استقبال همگان مواجه شد، تأکید دیگری بر این مطلب است که علاوه به اهمیت اجتماع و تجمع در مسجد، حتی رفت و آمد به این جایگاه الهی نیز دارای آثار و برکات و خنثی کننده نقشه های دشمنان است، در حالی که مکان های دیگر نظامی و انتظامی بود که می توانست به عنوان پایگاه جمع آوری معرفی شود، و این چیزی نیست جز اهمیت حضور و رفت و آمد به مساجد و پیوند و ارتباط جامعه با روحانیت!! حضرت امام در بخشی از این پیام می فرمایند: «باید تمام اسلحه‏هایى که در دست مردم است جمع شوند. هر کس اسلحه‏اى پیدا کرد باید به مسجد محله خود ببرد و به امام جماعت مسجد تحویل بدهد.» (صحیفه امام، ج‏6، ص: 131)

۳. توجه به مدیریت در مسجد

بحث مهم دیگر در مسجد، مدیریت و امامت آن است، این رسالت ویژه و مهم ـ امامت در نماز ـ نوعی رهبری و پیشوایی است که لازمه آن این است که امام جماعت در حد خود واجد کمال، خصال، روحیات و عملکردهای پسندیده ای باشد که همان کمالات در سطح بالاتری برای رهبری صالح جامعه اسلامی مطرح می باشد.

با نگرشی اجمالی به تاریخ مساجد درمی یابیم که مساجد تنها برای ادای فرائض دینی نبوده، بلکه علاوه بر پایگاه تجمع طبقات گوناگون اجتماع برای ادای وظایف شرعی و دینی، همواره پایگاهی برای استفاده های علمی، فرهنگی، آموزشی و... برای جوانان بوده است و همانگونه که مساجد محل تصمیم گیری های سیاسی و شروع بسیاری از حرکت های اسلامی و نهضت ها بوده است، در مقابل، آن روزی که ارتباط با دین و مساجد ضعیف یا قطع شده، ضعف و ناتوانی و شکست را برای ملت های مسلمان به دنبال داشته است. در تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی نیز مساجد نقش سازنده و مؤثر خود را در تقویت ایمان به هدف و همچنین گردآوری طبقات گوناگون مردم، به خصوص جوانان ایفا کردند. با توجه به مطالب فوق جایگاه و نقش مهم امام جماعت به عنوان اولین برنامه ریز، هم در تقویت بنیه دینی و مذهبی و هم به منظور بهره برداری مناسب و مفید از مسائل سیاسی، اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی آحاد مردم، آشکار می شود. به همین جهت است که در صدر اسلام مدیریت و امامت مسجدالنبی(ص) به عهده شخص پیامبر(ص) و در غیاب ایشان به عهده کسانی بوده است که به تشخیص آن بزرگوار صلاحیت امامت را داشته اند و توسط خود حضرت معرفی می شده اند. حضرت امام خمینی نیز با توجه به نقش مهم مسجد در ابعاد عبادی ـ سیاسی، نظامی و اجتماعی، وظیفه امام جماعت را بسیار گسترده تر از یک نماز جماعت می دانستند، و لزوم شایستگی و احراز شایستگی امام جماعت را مورد تأکید قرار می دادند و بر این مسئله تأکید داشتند که استقامت هر مسجد و اهل مسجد بستگی به امام جماعت آن دارد، چرا که گاه عدم شایستگی او، موجب انحراف و دوری جماعتی از مسلمین از مسیر حق می شود. آن رهبر فرزانه می فرمودند: «استقامت هر مسجدى و اهل هر مسجدى به عهده امام مسجد است. استقامت هر شنونده‏اى به عهده گوینده است. گوینده‏ها باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند. ائمه جماعت باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند دیگران را.» (صحیفه امام، ج‏9، ص: 479)

توجه خاص آن بزرگوار بر لزوم دقت و حساسیت در تعیین و نصب امام جماعت مخصوصاً در مساجد خاص و پرجمعیت تا آنجا بود که حتی در مواردی شخصاً امام جماعت برخی از مساجد را انتخاب و معرفی می کردند. که این انتخاب ها از دو جهت حائز اهمیت و قابل دقت می باشد اولاً: تعیین و انتخاب امام جماعت مساجد به قدری مهم و حائز اهمیت است که در بعضی موارد رهبر حکومت اسلامی، شخصاً اقدام می فرمودند. ثانیاً: با توجه به تأکیدات مکرر آن بزرگوار بر نقش سیاسی، اجتماعی و نظامی مسجد، علاوه بر نقش عبادی آن، این مطلب به دست می آید که لازم است ائمه جماعات مساجد، افرادی آگاه به زمان و با تأیید علماء انتخاب شوند.

۴. نقش و اهمیت مسجد در بعد سیاسی

مسئله حائز اهمیت دیگری که در صدر اسلام مورد توجه خاص پیامبر گرامی اسلام(ص) بوده است و حضرت امام نیز به تبعیت از آن حضرت بر آن تأکید داشتند، مدیریت سیاسی مسجد است.

اهمیت این موضوع به حدی است که اگر مسجد از سیاست اسلام دور بماند، آنگونه خواهد شد که دشمنان خواستارش بوده و سعی کرده اند تا مسجد و نماز جماعت را به محل صرف عبادت مبدل کنند، تا هیچ ضرر و خطری از این ناحیه متوجه آنها نباشد.

در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین، فعال ترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده ها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشته اند و رژیم های استعماری جهان نیز از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می ترسند و این واضح است که همانگونه که مسجد از آغاز به عنوان خانه خدا و محبوبترین مکانها به عنوان نخستین کانون عبادی مطرح بوده است و همانطور که نخستین جایگاه دانش و مرکز تعلیم و تعلم قرآن و بحث و بررسی مسائل دینی بوده است، به همان نسبت به عنوان نخستین نهاد سیاسی در جامعه اسلامی، از جایگاه و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.

پیامبر اکرم(ص) اصول سیاسی اسلام را به ویژه در اموری که می دانست مسلمانان از نظرات و تجربیات مفیدی برخوردارند، در مسجد به شور می گذاشت. حضرت امام در تبیین بعد سیاسی مسجد می فرمایند: «اما راجع به اسلام شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبى است مى‏گوید: ملایم! کم کم لا بد پیش مى‏آیند؛ یک مکتبى است که مربوط به دعا و ذکر، و یک روابطى ما بین مردم و ما بین خالق، و سیاست را کارى به آن ندارد. اسلام به حکومت کار ندارد، به سیاست کار ندارد. این را آن قدر تبلیغات روى آن کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند، که بسیارى از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند که روحانى به سیاست چه کار دارد، به حکومت چه کار، به نظام حکومت چه کار دارد. روحانى مسجد برود و نماز بخواند و عرض مى‏کنم که از این صنف کارها: درس بگوید و مباحثه بکند و این آداب شرعیه را به مردم نشان بدهد.

آنها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد؛ هر چه مى‏خواهند نماز بخوانند.»(صحیفه امام، ج‏4، ص: 16)

و در جایی دیگر با بیان اینکه اسلام با سیاست آمیخته شده و اسلام بدون سیاست، اسلام نیست می فرمایند:

«کتابهایى که اسلام در سیاست دارد بیشتر از کتابهایى است که در عبادت دارد. این غلط را در ذهن ما جاگیر کردند. حتى حالا باورشان آمده است آقایان به اینکه اسلام با سیاست جداست. این یک احکام عبادى است که بین خودش است و خدا. شما بروید توى مسجدتان و هر چه مى‏خواهید دعا کنید، هر چه مى‏خواهید قرآن بخوانید، حکومتها هم به شما کار ندارند. اما این اسلام نیست‏.» (صحیفه امام، ج‏3، ص: 227)

البته ناگفته پیداست که سیاست مسجد با مسجد سیاسی که طرفداران هر گروه و جناح، این مکان مقدس را سیاسی و جناحی کرده و امام جماعت، نمازگزاران، سخنرانان و تمام برنامه های آن طبق سلیقه آن گروه اجرا می شود، فرق، می کند. چرا که با تعریفی که اسلام از مسجد عرضه می کند، مسجد نمی تواند پایگاه سیاسی «یک حزب» باشد، مسجد از یک سو به «خدا» و از سوی دیگر به «مردم» تعلق دارد. از این رو نمی تواند زیر سیطره یک باند سیاسی قرار بگیرد و از آن به صورت مرکز فعالیتهای تشکیلات گروهی استفاده شود.

آنچه از لابلای سخنان و پیام های حضرت امام خمینی مشهود است، تأکید و سفارش بر اهمیت مسجد و اجتماع در آن است که پرداختن به تمامی آنها در این مقال نمی گنجد. ولی آنچه از مجموع سخنان پیامبرگونه ایشان درباره نقش مهم و سرنوشت ساز مسجد در جامعه اسلامی بدست می آید، حفظ مسجد در راستای حفظ اسلام و دور نشدن از اهداف آن است.

نتیجه آنکه مسلمانان و حکومت اسلامی مکلفند دستورات و احکام دین را به بهترین وجه در تمامی ابعاد زندگی خود پیاده نمایند؛ و از سوی دیگر، باید مراقب باشند تا مبادا به بهانه های مختلف (مانند مقدس بودن مسجد) توطئه جدایی دین از سیاست در جامعه و مسجد اجرا شود؛ چرا که یکی از جلوه های پیاده شدن احکام دینی در زندگی مؤمنین، توجه و اهتمام به مسائل و مشکلات سیاسی جامعه و تلاش در جهت رسیدگی و برطرف ساختن آنهاست. و چه مکانی بهتر از مسجد برای هماهنگی این فعالیت ها؟ و چه فضایی بهتر از جماعت مؤمنین، که خود، جلوه ای از بعد سیاسی نماز ـ این عبادت بی همتا ـ است؟

ماحصل کلام آن که مسلمانان و حکومت اسلامی مکلفند دستورات و احکام دین را به ­بهترین وجه در تمامی ابعاد زندگی خود پیاده کند و توصیه­های امام راحل را همواره مد نظر داشته باشند. اهمّ دیدگاه های بنیانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران عبارتند از :

- «سنگر است اینجا (مساجد)، سنگرها را باید پر کرد.» (صحیفه امام، ج12، ص393)

- «مسجد و منبر در صدر اسلام مرکز فعالیتهاى سیاسى بوده‏.» (صحیفه امام، ج‏8، ص: 184)

- «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوى باشد ترس از فانتومها نداشته باشید. ترس از امریکا و شوروى و اینها نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت بکنید به اسلام. پشت کنید به مساجد.» (صحیفه امام، ج‏13، ص: 21) 

منبع: پرتال امام خمینی