نقابی برای ارتقای دیکتاتوری رضاشاه

۱۳ آذر ۱۳۱۴ دولت محمود جم با یک مأموریت اصلی از سوی رضاشاه آغاز به کار کرد: «اجرای بی‌چون‌وچرا و بدون تغییر دستورات شاه در پروژه نوسازی آمرانه کشور، ضمن حفظ اطاعت مطلق و پرهیز از هرگونه چالش سیاسی.» ویژگی بارز او برای این پست، مطیع و فرمانبردارپذیری بود که او را جانشین محمدعلی فروغی کرد.

 زمینه انتصاب

زندگی سیاسی محمود جم تا پیش از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، در حد یک کارمند ارشد بود اما همراهی او با کودتاگران باعث انتصاب‌های متوالی شد. او در جریان این کودتا، او بازداشت شد اما به زودی آزاد گردید و در دولت سید ضیاءالدین طباطبایی به عنوان وزیر امور خارجه منصوب شد. پس از مدتی، مسئولیت وزارت مالیه به او سپرده شد.

در بهمن ماه سال بعد (۱۳۰۰)، در دولت مشیرالدوله، مقام معاونت و در عمل سرپرستی وزارت داخله را عهده‌دار گردید. با به نخست‌وزیری رسیدن رضاخان سردار سپه در سال ۱۳۰۲، وزارت مالیه به او که با لقب مدیرالملک خوانده می‌شد، سپرده شد. این سمت‌ها اغلب کوتاه بود اما منجر به خانه نشینی او نمی‌شد و با پس دیگری جایگزین می‌گشت.

محمود جم در دولت‌های محمدعلی فروغی و میرزا حسن مستوفی‌الممالک، سمت معاونت نخست‌وزیر را بر عهده داشت. مهدی‌قلی هدایت (مخبرالسلطنه) نیز در چهارم دی ماه ۱۳۰۷، جم را برای احراز پست وزارت فواید عامه به مجلس شورای ملی معرفی کرد. او تا شهریور ۱۳۰۸ در این سمت باقی ماند و سپس به استانداری کرمان و پس از آن خراسان منصوب شد. سرانجام، هنگامی که محمدعلی فروغی در سال ۱۳۱۲ برای بار دوم با مأموریت‌های تجدد آمرانه به نخست‌وزیری رسید، محمود جم را در ۲۶ شهریور همان سال به عنوان وزیر داخله (کشور) به مجلس معرفی کرد. این روند و شهرت او به محافظه‌کاری و فرمانبرداری مطلق، موجب شد تا وقتی فروغی به غضب رضاشاه دچار شد، صندلی او را به خود اختصاص دهد. حسین فردوست درباره او می‌گوید: «محمود جم یک انگلیسی تمام عیار بود. با سفارت انگلیس تماس داشت، فراماسون بود و زندگی بسیار مرفهی داشت.»

 محورهای اصلی مأموریت و اجرا

مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین دستور، اجرای سیاست کشف حجاب در دی ۱۳۱۴ بود. جم این دستور را با جدیت ابلاغ و اجرا کرد. همچنین قانون متحدالشکل کردن لباس را اجرا کرد که منجر به از بین رفتن لباس‌های محلی شد و روحانیون بسیاری را خلع لباس کرد، بجز معدودی که جواز عمامه دریافت کردند.

جم بستن پیمان سعدآباد با کشورهای همسایه در سال ۱۳۱۶ را مدیریت کرد که پیش‌برنده نقشه جغرافیایی مطلوب انگلستان در منطقه بود. در عرصه داخلی، دولت او شاهد دستگیری گروه ۵۳ نفر از فعالان چپ و خودکشی علی‌اکبر داور، وزیر مالیه بود.

دولت جم بر پایان احداث راه‌آهن سراسری ایران که تضمین‌کننده منافع انگلستان بود، نظارت داشت و قرارداد تقسیم آب هیرمند با افغانستان که منجر به از دست رفتن منافع ایران شد را در سال ۱۳۱۷ را منعقد کرد. همچنین، مقدمات ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه را فراهم نمود.

بستر سیاسی و نتایج مأموریت

دولت جم در دوره‌ای فعالیت کرد که تمرکز قدرت در شخص رضاشاه به اوج رسیده بود. مجلس فرمایشی و فضای سیاسی سرکوب‌شده بود. «نوسازی» یک دستورالعمل آمرانه از بالا به پایین بود و جم در رأس بوروکراسی اجرایی آن قرار داشت.

مقایسه با دیگر نخست‌وزیران رضاشاه

جم در مقایسه با محمدعلی فروغی یا مهدی‌قلی هدایت، کاملاً در جایگاه یک مجری فنیِ فاقد پایگاه سیاسی مستقل قرار می‌گرفت. دولت محمود جم تجسم کامل حکومت مطلقه شخصی در دوره رضاشاه که طبق قانون اساسی فقط مجاز به سلطنت بود، اما او عملا دستیار اوامر پادشاهی شد که مشروطه را باور نداشت.