معمار اصلی پاکستان و پیشوای فکری مسلمانان، تاثیرات ماندگار اقبال در تاریخ اسلام،

اقبال و افق‌های جدید مسلمانان، شاعر پیام‌آور اتحاد مسلمانان

نگاهی به تاثیرات ماندگار اقبال در سالگرد درگذشت

علامه محمد اقبال لاهوری در هند به دنیا آمد، در سرزمینی که هم تحت سلطه بیگانگان بود و هم درگیر کشمکش‌های داخلی. او اولین کسی بود که ایده‌ی ایجاد یک کشور مسلمان مستقل برای مسلمانان هند را مطرح کرد که بعدها به تأسیس پاکستان انجامید. همچنین رساله دکتری او در فلسفه از دانشگاه کمبریج و اثرش درباره «سیر حکمت در ایران» از دانشگاه مونیخ، تأثیر زیادی در گسترش اندیشه‌های فلسفی و فرهنگی داشت.[1]

بازگشت به ریشه‌ها

این شاعر و فیلسوف بزرگ پاکستانی، ناسیونالیسم را به عنوان یکی از دسیسه‌های غرب برای تفرقه میان مسلمانان می‌دانست. او معتقد بود که در زمانی که بسیاری از اندیشمندان غربی به دنبال حکمت‌های دینی و معنوی می‌رفتند، متجددان ایرانی هنوز در تقلید سطحی از فرهنگ غربی غرق شده‌اند. در همین حال، نهضت‌های فرهنگی و سیاسی اسلامی در کشورهای مسلمان مانند مصر، سوریه و هند در حال شکل‌گیری بود و اقبال با نقد بی‌خودی مسلمانان در برابر فرهنگ غرب، آنها را به بازگشت به ریشه‌های اسلامی دعوت می‌کرد.[2]

در کتاب‌هایی مانند رموز بیخودی، اقبال جامعه‌ای ایده‌آل بر اساس تعالیم اسلامی و اصول نبوی ترسیم می‌کند و بر لزوم تربیت انسان‌هایی با جهان‌بینی درست تأکید می‌کند. او همچنین به ضرورت ظهور مهدی (عج) اشاره دارد و اعتقاد داشت که تنها با اتحاد مسلمانان می‌توان به پیشرفت واقعی دست یافت. اشعار اقبال، علاوه بر عمق فلسفی و عرفانی، پیامی از عشق، محبت و همبستگی برای بشریت به همراه داشت.

معمارِ اصلی پاکستان

در آن زمان، مسلمانان و هندوها با هر بهانه‌ای جنگ‌های خونین به راه می‌انداختند و هیچ نقطه‌ی مشترکی میانشان وجود نداشت. استعمارگران که بر شبه‌قاره حاکم بودند، به تفرقه دامن می‌زدند تا منافع خود را حفظ کنند. در چنین شرایطی، مسلمانان که در اقلیت بودند، نیاز به یک راه‌حل مستقل احساس می‌کردند.

در سال 1940، حزب مسلم لیگ تصمیم به تشکیل دولتی مستقل برای مسلمانان هند گرفت. محمد علی جناح با پافشاری بر این ایده، در نهایت در 1947 این فکر را به واقعیت تبدیل کرد.[3] اما پیش از او، محمد اقبال به عنوان رهبر مسلمانان هند، سال‌ها قبل از تشکیل پاکستان، ایده یک دولت مستقل مسلمانان را مطرح کرده بود و گام‌های بلندی برای نجات مسلمانان هند برداشت.

برخی از نویسندگان پاکستانی او را معمار اصلی پاکستان می‌دانند. پیام اقبال بر اساس مفهوم «اسرار خودی» استوار است. از دیدگاه او، «خودی» به معنای ایجاد ارزش‌ها و ایده‌آل‌ها و تلاش برای تحقق آن‌هاست، و رمز بزرگ توحید در وحدت «خودی‌ها» پنهان است.

شاعری به‌سان پیامبران

محمد اقبال، به‌دلیل اندیشه‌های نوآورانه و اصلاح‌گرایانه‌اش، همیشه در میان متفکران جهان اسلام چهره‌ای برجسته بوده است. اندیشمندان ایرانی نیز سال‌هاست که با افکار او آشنا هستند، چرا که بیان او به زبان فارسی نزدیک است. با این حال، در میان عموم مردم، به‌ویژه جوانان، اقبال هنوز آن‌طور که باید شناخته نشده است. شناخت او می‌تواند افق‌های جدیدی در برابر اندیشه‌ها باز کند و راه‌حل‌هایی برای چالش‌های امروزین ارائه دهد.

مجتبی مینوی درباره اقبال می‌گوید: «تا زمانی که آثار او را نخوانده بودم، نمی‌فهمیدم چرا مسلمانان هند این‌قدر از او تعریف می‌کنند. اما حالا که با تفکراتش آشنا شدم، می‌بینم نظرشان کاملاً منطقی است.» مینوی ادامه می‌دهد که میلیون‌ها مسلمان هند به اقبال احترامی دارند که معمولاً نسبت به پیامبران دارند، و بخش زیادی از شور و شوق مردم هند برای آزادی، تحت تأثیر آموزه‌های اقبال بوده است.

او همچنین معتقد است که در یکصد سال اخیر، در ایران هیچ‌کس مانند اقبال نتوانسته تأثیر این‌چنین عمیقی بر اندیشه و حرکت‌های سیاسی داشته باشد. اقبال بدون شک یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان تاریخ اسلام است که در دنیای فکری و تحولات سیاسی نقش بی‌بدیلی ایفا کرده است.[4]

ایرانی‌ترین خارجی

محمد اقبال، شاعر و فیلسوف بزرگ پاکستان، بیشتر اشعارش را به زبان فارسی سروده و جالب اینکه حتی یک‌بار هم به ایران نیامده بود. با این حال، زبان فارسی در بسیاری از آثارش حضور پررنگی دارد. از اقبال بیش از 12 هزار بیت شعر به جا مانده که حدود 7 هزار بیت آن به فارسی است؛ این نشان می‌دهد که فرهنگ و ادب فارسی چقدر در روح و اندیشه او نفوذ کرده بود. دکتر علی شریعتی در یک جمله معروف گفته بود: «او ایرانی‌ترین خارجی و شیعه‌ترین سنی است.»[5] یکی از آثار مهم اقبال، کتاب تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام است که به فارسی هم ترجمه شده و بسیاری آن را یکی از دستاوردهای فکری برجسته او می‌دانند.

امروزه، میلیون‌ها مسلمان در هند به اقبال همان احترامی را دارند که پیروان یک پیامبر به رهبر خود می‌دهند. شور و شوق مردم هند برای آزادی و تشکیل دولت اسلامی، تحت تأثیر آموزه‌های اقبال شکل گرفت. در حقیقت، وقتی به زندگی او نگاه می‌کنیم، نمی‌توانیم کسی را در ایران یا حتی در بسیاری از کشورهای دیگر مشرق زمین پیدا کنیم که تأثیرگذاری‌ای مانند او داشته باشد[6]. در نهایت، محمد اقبال لاهوری در 21 آوریل 1938 درگذشت(اول اردیبهشت 1317)، اما اشعار و افکارش همچنان در دل‌ها و ذهن‌ها زنده است.