عبد الحسین میرزا فرمان‌فرما

«عبد الحسین میرزا، ملقب به فرمان فرما»، در سال ۱۲۷۴ ق (۱۲۳۶ ش) متولد شد. پدرش، فیروز میرزا، ملقب به نصرت الدوله، پسر شانزدهم عباس میرزای نایب السلطنه و عموی ناصر الدین شاه بود. مادرش، شاهزاده حاجیه هما خانم، دختر بهمن میرزا بهاء الدوله، پسر فتحعلی‌شاه و کوچک‌ترین فرزند خانواده بود.

تحصیلات عبد الحسین میرزا همانند دیگر شاهزادگان آن دوره نبود؛ معمولا شاهزادگان بعد از فراگرفتن ادبیات فارسی و عربی و آداب دینی و تعلیم خط، به تیراندازی و شکار مشغول می‌شدند، آن گاه در دربار حضور می‌یافتند، اما برای عبد الحسین میرزا، معلم سرخانه آوردند. او ادبیات فارسی، عربی و آداب دینی را فراگرفت. فارسی را خوب می‌دانست و در نوشتن، سبک خاصی داشت. مطلب را صریح، مؤثر و بدون زواید ادا می‌کرد. بعد او را به مدرسه نظام اتریشی که در تهران دایر بود، فرستادند و در آنجا زبان فرانسه را یاد گرفت و بعد از مدتی مسئول تعلیم سربازان و انتظامات جنگی شد.

بعد از اتمام مدرسه اتریش، زیر نظر کامران میرزا نائب السلطنه، وزیر جنگ و پسر ناصر الدین شاه مشغول خدمت گردید. در سال ۱۲۹۹ ق، به درجه سرهنگی رسید و ریاست افواج کرمان به عهده او واگذار شد و او بعد از مدتی به تهران بازگشت.
وی در جوانی به کمک پدر توانست قناتی را برای تهران حفر کند که به قنات فرمان فرما معروف شد و چون پدرش، فیروز میرزا، به فرمان فرما ملقب شد، شاه لقب نصرت الدوله را به عبد الحسین میرزا اعطا کرد. وی در سال ۱۳۰۱ ق، به منصب سرتیپی نائل گردید و سال بعد عازم آذربایجان شد و به نام نصرت الدوله در آن ایالت، معروف گردید.

عبد الحسین میرزا در تبریز به دستگاه مظفر الدین میرزا ولیعهد پیوست و در خدمت امیر نظام حسنعلی خان گروسی وارد شد و به ریاست قراسوران (ژاندارمری) آذربایجان منصوب گردید. در سال ۱۳۰۳ ق، فیروز میرزا فرمان فرما، در تهران در گذشت. عبد الحسین میرزا برای تشریفات عزاداری از تبریز به تهران آمد و بعد از انجام مراسم با نامه‌ای که از طرف امیر نظام از تبریز برای او فرستاد شد، دوباره به تبریز بازگشت و به کار سابق خود مشغول شد. در همین ایام با دختر ولیعهد، مظفر الدین میرزا نیز ازدواج کرد و از این پس، در کسوت صندوق داری ولیعهد انجام وظیفه کرد.
عبد الحسین میرزا، در سال ۱۳۰۹ ق به جای برادر خویش، حاکم کرمان شد و در این زمان، او ملقب به فرمان فرما که به معنای حاکم و قدرت مطلق یک منطقه می‌باشد، نائل شد.
از آنجایی که او سال‌ها در تبریز زندگی کرده بود، برایش سخت بود که در کرمان زندگی کند، ولی کم کم با این منطقه و مردمان خون گرم آنجا خو گرفت. او در این ایام، دیوان اشعار میرزا آقا خان کرمانی، از آزادی خواهان ضد حکومت قاجار را که در زندان بود، چاپ کرد و به خانواده او نیز بسیار التفات نمود. حکومت اول او در کرمان، تا سال ۱۳۱۱ ق، طول کشید و در این زمان، مظفر الدین میرزای ولیعهد، او را به فرماندهی قشون آذربایجان منصوب کرد و حکومت خوی و ارومیه را نیز به او محول نمود. او هفت سال در این مناطق به حکومت پرداخت تا این که به خاطر آشوب در کردستان، او را حاکم کردستان و ساوجبلاغ و صاین قلعه نمودند، ولی چون در اواخر سال ۱۳۱۲ ق، در کرمان آشوب و درگیری به وجود آمد، برای بار دوم او را حاکم کرمان کردند.
عبد الحسین میرزا، از کردستان روانه تهران شد و به حضور شاه رسید و از آنجا راهی کرمان شد و تا سال ۱۳۱۴ ق، در آنجا ماند. در این سال بر حسب صلاحدید میرزا علی اصغر خان امین السلطان، صدراعظم، او را از کرمان به حکومت تهران منصوب کردند و حکومت کرمان نیز هم چنان تحت نظر او باقی ماند.
پس از عزل امین السلطان از مقام صدارت و به صدارت رسیدن میرزا علی خان امین الدوله در سال ۱۳۱۴ ق، فرمان فرما به سمت وزارت جنگ منصوب شد و یک سال بعد، از این مقام معزول و به خاطر کارشکنی اطرافیان شاه، به عراق، تبعید شد و در صدارت عین الدوله به تهران بازگشت.
او بعد از تبعید، در اولین کابینه بعد از مشروطیت، وزیر دادگستری شد و در اواسط همین سال (۱۳۲۵ ق)، به استانداری آذربایجان منصوب گردید و در آنجا درگیری‌هایی نیز با دولت عثمانی داشت. پس از فتح تهران در سال ۱۳۲۷ ق، در هیئت دولتی که بی نخست وزیر بود، فرمان فرما وزارت دادگستری را بر عهده داشت و در کابینه مستوفی الممالک، در سال ۱۳۲۸ ق، وزیر جنگ بود و در کابینه عین الدوله، وزیر کشور بود. وی در کابینه وثوق الدوله، والی فارس شد.

سرانجام، فرمان فرما بعد از پنجاه سال حضور در صحنه سیاسی ایران و درک دوران پنج شاه و رنج سال‌ها تبعید و معاصر بودن با دو انقلاب بزرگ و دیدن انقراض سلسله خاندانش، در سال ۱۳۱۸ ش، بعد از آنکه فرزند ارشد خویش را در راه سیاست از دست داد، در سن ۸۲ سالگی، در تهران درگذشت و در شهر ری، در کنار حرم حضرت عبد العظیم به خاک سپرده شد.